Referat: "Rzeczywistość po upadku powstania styczniowego - pozytywizm, Młoda Polska" [historia/gimnazjum]

Po upadku powstania styczniowego w 1864 roku nastąpił bardzo trudny okres dla narodu polskiego. Wobec uczestników powstania zaborcy zastosowali brutalne, okrutne represje, a ponadto podjęli decyzję o całkowitym zlikwidowaniu odrębności Królestwa Polskiego i  wynarodowieniu Polaków. Polacy zrozumieli wtedy, że dalsze zrywy narodowowyzwoleńcze będą kończyły się coraz surowszymi i dotkliwszymi represjami ze strony państw zaborczych. Ludność zamieszkująca ziemie polskie zaczęła podejmować wspólne działania na rzecz zachowania za wszelką cenę tożsamości narodowej: dbanie o rozwój polskiej kultury, obyczajów, tradycji, języka i religii katolickiej. O zachowanie polskości postanowili zawalczyć przedstawiciele wszystkich klas społecznych, w szczególności inteligencja – warstwa społeczna żyjąca z pracy umysłu, obejmująca nauczycieli, dziennikarzy, pisarzy, artystów, lekarzy, inżynierów i prawników.

W kręgach polskiej inteligencji rozwinął się nowy prąd umysłowy oraz kierunek w sztuce i literaturze zwany pozytywizmem, który na pierwszy plan wysuwał program społeczny. Pozytywiści pragnęli kształtować dojrzałe społeczeństwo i budować nowoczesne państwo. Kładli nacisk na pedagogikę, dydaktykę oraz edukację najuboższych i umocnienie klasy średniej w celu wytworzenia właściwych postaw w społeczeństwie. Jednym z dwóch podstawowych haseł polskiego pozytywizmu była praca u podstaw. Jej głównym założeniem była szeroko pojęta edukacja ludu, czyli podstawy społeczeństwa. Apelowano do inteligencji, aby wzięła los kraju w swoje ręce i poświęciła się nauczaniu miejskiej biedoty, rolników, a przede wszystkim najmłodszego pokolenia. Jedynie dzięki nauce i pracy możliwe było przełamanie istniejących barier pomiędzy klasami społecznymi. Z pracą u podstaw ściśle powiązany był postulat pracy organicznej. Główne założenie tego elementu programu pozytywistów opierało się na teorii pojmowania całego społeczeństwa jako jednego wielkiego organizmu. W myśl tej koncepcji wszystkie części składowe owego organizmu musiały współgrać ze sobą w sposób harmonijny i uporządkowany. W pracy u podstaw chodziło w głównej mierze o edukację, natomiast w pracy organicznej największy nacisk kładziono na gospodarkę oraz propagowanie najnowszych rozwiązań ekonomicznych w przemyśle, handlu i rolnictwie. Chociaż sytuacja polityczna wydawała się beznadziejna, pozytywiści przekonywali, że nadeszły czasy nowych możliwości, nowych warunków rozwoju cywilizacyjnego i gospodarczego. Pozytywiści byli przekonani, że właśnie na takiej drodze będzie możliwe stopniowe zbliżanie się do odzyskania upragnionej niepodległości kraju. Hasła pozytywistyczne znajdowały swoje odzwierciedlenie w tekstach publicystycznych. Pokolenie ludzi dorastających w czasie zrywu niepodległościowego i jego szybkiego, druzgocącego upadku postanowiło ujawniać swe poglądy na politykę i inne sfery aktywności na łamach „Przeglądu Tygodniowego” i „Przeglądu Polskiego”. Nowe, pozytywistyczne poglądy popularyzowano również w literaturze. Dowodem na to są powieści Elizy Orzeszkowej, Henryka Sienkiewicza i Bolesława Prusa, a także wiersze Adama Asnyka i Felicjana Faleńskiego, artykuły Aleksandra Świętochowskiego oraz opracowania literackie Piotra Chmielowskiego. Twórcy polskiej literatury doby pozytywizmu traktowali swą twórczość głównie jako formę użytkową, służącą wychowaniu społeczeństwa. W literaturze i sztuce dominował realizm, ukazujący sceny z życia codziennego, a także naturalizm, który odzwierciedlał rzeczywistość bez zbędnych upiększeń i idealizacji, wskazując na patologię i brzydotę.

Istotnym czynnikiem umacniającym świadomość i tożsamość narodową Polaków podczas zaborów stała się historia. Nastąpił wówczas rozwój badań historycznych. Historycy analizowali losy państwa polskiego i stworzyli dwa główne stanowiska dotyczące dziejów Polski – szkołę krakowską i warszawską. Historycy związani ze szkołą krakowską, tacy jak Michał Bobrzyński i Józef Szujski, winą za upadek państwa polskiego obarczali szlachtę, dbającą jedynie o swoje przywileje, a nie o dobro kraju. Historycy szkoły warszawskiej, reprezentowani przez Władysława Smoleńskiego i Tadeusza Korzona, uważali, że do upadku Rzeczypospolitej doprowadziła agresywna polityka państw ościennych. Popularyzowaniu znajomości historii wśród społeczeństwa służyła głównie literatura i sztuka. Mówiąc o powieściach historycznych, nie sposób jest nie wspomnieć o Henryku Sienkiewiczu, autorze „Krzyżaków”, „Potopu”, „Pana Wołodyjowskiego” „Ogniem i mieczem” czy „Quo Vadis”, a także autorze „Starej baśni” Józefie Ignacym Kraszewskim oraz twórcy „Wesela” Stanisławie Wyspiańskim. Dla Polaków duże znaczenie miała pieśń „Rota” powstała w wyniku oburzenia prześladowaniami polskości w zaborze pruskim. Utwór został napisany przez Marię Konopnicką, ukrywającą się pod pseudonimem Jan Sawa, natomiast muzykę skomponował Feliks Nowowiejski. Dzieje Polski stały się również główną tematyką ówczesnych dzieł sztuki. Malarstwo historyczne w Polsce reprezentował przede wszystkim słynny malarz Jan Matejko. Uwiecznił on na swoich płótnach najważniejsze wydarzenia z dziejów Rzeczypospolitej: hołd pruski, unię lubelską, bitwę pod Grunwaldem, uchwalenie Konstytucji 3 maja. Jego dzieła, tworzone „ku pokrzepieniu serc”, podnosiły na duchu podzielony i zagubiony naród polski.

Postępująca rusyfikacja i carski terror oraz kulminacyjny okres germanizacji w zaborze pruskim spowodowały, że ciężko było się cieszyć lekturą „Nad Niemnem” czy dydaktycznymi nowelami pozytywistów. Nastała nowa epoka – Młoda Polska, nazywana również modernizmem (od francuskiego słowa „moderne”, czyli „współczesny, nowoczesny”), a także neoromantyzmem w celu podkreślenia powiązań Młodej Polski z epoką romantyzmu. Młoda Polska to czas kształtowania się nowych, zaskakujących, a czasem nawet kontrowersyjnych poglądów. Najważniejsze cechy światopoglądu młodopolskiego to dekadentyzm, charakteryzujący się przeczuciem upadku Europy, niewiarą w działanie, pasywnością, biernością, pesymizmem, lękiem przed niewiadomą przyszłością, a także przekonanie o sile indywidualizmu, wyniesienie na piedestał artysty – jednostki wybitnej i nieprzeciętnej, wyróżniającej się na tle zwykłych, ograniczonych ludzi zwanych „filistrami”. Charakterystyczne dla Młodej Polski było oddzielenie sztuki od idei narodowych, politycznych i społecznych wyrażane znanym hasłem „sztuka dla sztuki”, zgodnie z którym każda działalność artystyczna miała stanowić wyłącznie cel sam w sobie. Młoda Polska przyniosła odrodzenie poezji, cechującej się zainteresowaniem sferą duchową człowieka i problemami metafizycznymi. Literatura natomiast przestała popularyzować pozytywistyczne poglądy, lecz zaczęła przyciągać czytelnika rozmaitością technik, motywów i tematyk. Do najwybitniejszych pisarzy epoki Młodej Polski można zaliczyć Władysława Reymonta, Stefana Żeromskiego i Henryka Sienkiewicza.

Polacy, chociaż nie posiadali własnego państwa, za wszelką cenę walczyli o zachowanie tożsamości narodowej i pamięci o historii. Być może to wszelkie działania na rzecz rozwoju kultury pomogły polskiemu narodowi przetrwać i po 123 latach niewoli odzyskać upragnioną niepodległość.